Czym jest atak ransomware? Jak zapewnić sobie skuteczną ochronę przed ransomware

Ransomware to jedno z najbardziej niebezpiecznych zagrożeń, z jakimi może zmierzyć się użytkownik sieci. Ten rodzaj złośliwego oprogramowania został zaprojektowany tak, aby blokować dostęp do danych znajdujących się na komputerze, telefonie lub innym urządzeniu, a następnie żądać od ofiary okupu w zamian za ich odblokowanie.
Nazwa wywodzi się od angielskich słów ransom (okup) oraz software (oprogramowanie). Dobrze oddaje to istotę problemu – cyberprzestępcy szyfrują pliki, blokują system i pozostawiają użytkownikowi tylko dwie możliwości: zapłacić okup albo pogodzić się z utratą danych. Nie chodzi przy tym jedynie o dokumenty czy zdjęcia, lecz nierzadko o całe systemy operacyjne, bez których normalne funkcjonowanie jest niemożliwe. To właśnie dlatego w wyszukiwarkach tak często pojawiają się pytania: „ransomware co to”, „co to jest ransomware” lub „ransomware definicja”.

Jak wygląda atak ransomware

Atak ransomware przebiega zazwyczaj w sposób niespodziewany. Użytkownik korzysta z komputera, pracuje lub przegląda internet, po czym na ekranie nagle pojawia się komunikat, że wszystkie pliki zostały zaszyfrowane. Następnie cyberprzestępca informuje, że aby odzyskać dostęp do danych, trzeba zapłacić okup – często w kryptowalucie, aby utrudnić śledzenie transakcji. W przeciwnym razie pliki pozostaną trwale zablokowane, a w niektórych przypadkach grozi się także ich całkowitym usunięciem.
Najpoważniejszy scenariusz zakłada również kradzież danych oraz szantaż związany z ich publikacją (tzw. double extortion). Ofiara znajduje się wtedy w sytuacji podwójnego przymusu – albo zgodzi się zapłacić, albo ryzykuje, że poufne informacje zostaną ujawnione. Tak wygląda atak, który potrafi sparaliżować zarówno osobę prywatną, jak i całą instytucję. W przeszłości głośnym przykładem był WannaCry ransomware, a dziś obserwujemy coraz bardziej wyrafinowane ransomware attacks wymierzone także w polskie firmy i samorządy (ataki ransomware w Polsce).

Kto może być ofiarą ataku ransomware

Ofiarą ataku ransomware może stać się właściwie każdy użytkownik internetu. Złośliwe oprogramowanie nie wybiera – celem mogą być zarówno zwykli internauci, którzy trzymają na komputerze swoje prywatne zdjęcia, jak i ogromne przedsiębiorstwa, których działalność uzależniona jest od funkcjonowania systemów IT.
Praktyka pokazuje, że szczególnie często atakowane są firmy, instytucje publiczne i placówki medyczne. Nie dzieje się tak bez powodu: cyberprzestępcy wiedzą, że dla tych podmiotów utrata danych oznacza poważne konsekwencje biznesowe, prawne i wizerunkowe. Celem ataków ransomware jest zawsze zysk – dlatego wybiera się te organizacje, które mają największe szanse zapłacić okup.

W jaki sposób działa oprogramowanie ransomware

Oprogramowanie ransomware może zainfekować komputery na różne sposoby. Czasem jest to zainfekowany załącznik w wiadomości e-mail, który po otwarciu uruchamia złośliwy kod. Innym razem wirus dostaje się do systemu przez odwiedzenie strony internetowej wykorzystującej luki w zabezpieczeniach przeglądarki. Bywa, że to użytkownik sam pobiera złośliwe oprogramowanie, myśląc, że instaluje legalny program lub aktualizację.
Po dostaniu się do systemu ransomware szyfruje pliki na komputerze ofiary, potrafi blokować ekran i wyświetla komunikat z żądaniem okupu. W przypadku udanego ataku dostęp do systemu operacyjnego bywa uniemożliwiony, a komputer ofiary staje się praktycznie bezużyteczny. Część grup atakuje także serwery plików, zasoby chmurowe i kopie zapasowe.

Rodzaje ransomware

Istnieją różne rodzaje oprogramowania ransomware; każdy z nich działa nieco inaczej. Najbardziej rozpowszechnione są wirusy szyfrujące pliki, które zamieniają dane w zaszyfrowane pakiety możliwe do odzyskania tylko przy użyciu odpowiedniego klucza. Innym typem jest ransomware blokujące ekran, które uniemożliwia korzystanie z urządzenia.
Zdarzają się również wersje stworzone specjalnie dla urządzeń mobilnych, które zyskują popularność wraz z coraz częstszym przechowywaniem danych na telefonach. W przeszłości ransomware pojawiło się nawet na komputerach Mac, co obaliło mit o ich całkowitym bezpieczeństwie. Niestety, hakerzy stale rozwijają swoje narzędzia, przez co ataki stają się coraz bardziej wyrafinowane i trudniejsze do wykrycia.

Jak chronić się przed ransomware – skuteczne sposoby

Ochrona przed ransomware to przede wszystkim profilaktyka. Najważniejsze jest regularne tworzenie kopii zapasowych – tylko one pozwalają odzyskać dane bez płacenia okupu. Warto trzymać je w chmurze lub offline, ale w taki sposób, aby nie były widoczne dla złośliwego oprogramowania (zasada 3-2-1-1-0: trzy kopie, na dwóch nośnikach, jedna poza siedzibą, jedna offline/immutable, zero błędów po weryfikacji).
Ogromne znaczenie mają także aktualizacje – system operacyjny i wszystkie aplikacje powinny być zawsze zabezpieczone przed najnowszymi lukami. Ostrożność w otwieraniu e-maili, linków i załączników odgrywa ogromną rolę. Nawet najlepsze oprogramowanie zabezpieczające nie zadziała, jeśli użytkownik sam uruchomi złośliwy plik. W organizacjach skuteczność znacząco zwiększają: EDR/XDR, filtrowanie poczty, segmentacja sieci, MFA, zasadny poziom uprawnień oraz szkolenia z cyberbezpieczeństwa dla pracowników.

Czy można usunąć ransomware i odzyskać pliki

Jak najbardziej, ale jest to proces trudny i nie zawsze skuteczny. Istnieją opcje usuwania oprogramowania ransomware, które polegają na skanowaniu w celu usunięcia zagrożenia, jednak nie zawsze pozwalają one odzyskać zaszyfrowane pliki. Czasem dostępne są specjalne narzędzia deszyfrujące (ransomware decryptors) stworzone przez firmy zajmujące się bezpieczeństwem, które pomagają odzyskać część danych.
W praktyce pomocne bywa najpierw ustalenie odmiany (tzw. ID ransomware) – identyfikacja szczepu zwiększa szansę na znalezienie właściwego dekryptora. W większości przypadków pełne odzyskanie danych jest możliwe głównie wtedy, gdy wcześniej przygotowano kopie zapasowe. Dlatego specjaliści podkreślają, że w przypadku ataków najważniejsze jest zapobieganie, a nie reagowanie. Zasadą jest również to, by nie płacić okupu: nie daje to gwarancji odzyskania danych i napędza kolejne przestępstwa.

Co robić krok po kroku po infekcji (krótka procedura reagowania)

1. Odizoluj systemy: odłącz zainfekowane urządzenia od sieci (LAN/Wi-Fi/VPN), wstrzymaj dostęp do udziałów i chmury.
2. Zabezpiecz dowody: zrób obrazy dysków/kopii logów; nie formatuj pochopnie.
3. Zidentyfikuj szczep: sprawdź rozszerzenia plików/notkę okupu; zanotuj sumy kontrolne.
4. Zgłoś incydent: do zespołu IT/CSIRT, ubezpieczyciela cyber, rozważ zgłoszenie organom ścigania.
5. Oceń wyciek danych: czy doszło do kradzieży (double/triple extortion); w razie potrzeby przygotuj komunikację i obowiązki RODO.
6. Przywracaj z kopii: na czystych, załatanych systemach; sprawdź integralność.
7. Wnioski i twardnienie: załatki, polityki haseł, MFA, segmentacja, szkolenia, testy phishingowe.

Ransomware FAQ